Η σημασία και η χρήση του μαντηλιού στον ελληνικό χορό (2)

 

Γουμένιτσα

Στη Γουμένιτσα υπάρχει και ένας παραδοσιακός χορός μεικτός - δηλαδή άντρες και γυναίκες - που, καθώς μου είπαν οι χορευτές που προέρχονται από την περιφέρεια αυτή, χορεύεται όταν ο γαμπρός ξυρίζεται πριν να πάει στην εκκλησία για να παντρευτεί. Το μαντήλι το μεταχειρίζονται κατά πολλούς τρόπους οι χορευτές σ’ αυτόν το χορό:

α. Το βαστούν όρθιο σε τριγωνικό σχήμα κρατώντας το από τις μύτες, τεντωμένο

β. μετά το φέρνουν οριζόντια και

γ. σε ορισμένη μουσική φράση, το στρίβουν και το ξεστρίβουν σαν σκοινί, συνέχεια, ανάλογα με τον μουσικό ρυθμό και με το χορευτικό βήμα σαν το μαντήλι να είχε ζωή και ακολουθούσε τη μουσική.

 

 

Νάουσα

Εκεί πάλι, στον αποκριάτικο χορό «Μπούλες», ιδίως, έχουν ένα παράξενο δέσιμο μαντηλιού στο δεξί τους χέρι που κινείται και δίνει τον τόνο, την έκφραση στην όλη κίνηση του χορευτή: το δένουν στον καρπό έτσι που να εξέχει από τη μέσα πλευρά του χεριού και έτσι όπως το κρατούνε, κάνει σαν προέκτασή του.

Δεν μπόρεσα να καταλάβω την έννοια του δεσίματος αυτού. Συνήθως το έχει έτσι δεμένο ο πρωτοχορευτής και το κινεί ανάλογα με τη μουσική φράση, επιδεικτικά… θεωρείται απαραίτητο και δεν είναι παραδεκτό από τους χορευτές να μην το δέσουν έτσι. Το χέρι με το μαντήλι υψώνεται συνέχεια. Μπορεί ίσως να υπονοεί μια κάποια σημαία, που δεν τολμούσαν, φυσικά, να την κρατήσουν στα χέρια επιδεικτικά, επί Τουρκοκρατίας;

Καμιά φορά το μαντήλι το ανεμίζουν - σε πολλούς αν όχι σε όλους τους χορούς – με το χέρι ακολουθώντας τη μουσική φράση, μια δεξιά και μια αριστερά, σαν μια προέκταση της κινήσεως, και αν δεν υπήρχε το μαντήλι, ή κίνηση του χεριού ενδεχομένως θα ήταν ξερή κίνηση αναπόφευκτα ανέκφραστη.

Υπάρχουν κινήσεις χωρίς μαντήλι, αλλά η κίνησή τους αυτή ξεκινά από τον ώμο, και τότε το χέρι από τον καρπό κι ύστερα υποκαθιστά το μαντήλι σε έκφραση, αλλά περιορισμένου τύπου. Αυτό το πρόσεξα σε μια κοπέλα Σαρακατσάνισσα που χόρευε πρώτη στον Τσάμικο – την Τσαούση από τις Σέρρες (Μακεδονία) – και μου έκανε κατάπληξη όταν συνειδητοποίησα αυτά που γράφω πάρα πάνω. Δέχτηκα για πρώτη φορά, ότι υπάρχει τρόπος - εξαρτάται φυσικά από τον χορευτή ή την χορεύτρια - να επεκτείνεις την κίνηση του μπράτσου έτσι ώστε το χέρι να αντικαθιστά το μαντήλι. Αλλά αυτό μου φαίνεται καθαρά προσωπικό ταλέντο.

 

Δρυμός - Μακεδονία 

Στους χορούς του Δρυμού Μακεδονίας, έχουν διαφορετικούς τρόπους οι γυναίκες να μεταχειρίζονται το μαντήλι. Πάντα με τη μουσική, σαν να είναι όργανο μουσικό και συμπληρωματικά το μαντήλι. Έξαφνα, σε σχέδιο τριγώνου το κρατούν με το ένα χέρι από τη μια γωνία του τριγώνου και με το άλλο χέρι από την άλλη πλευρά, και το πάνε πίσω από το κεφάλι, τραβώντας το μια δεξιά και μια αριστερά, ή πάλι το κρατούν ακίνητο - ανάλογα με την μουσική φράση του χορού.

Γιατί σε άλλο χορό της ίδιας περιφέρειας, το κρατούν από την μια μύτη με το χέρι, και ακολουθώντας πάντα τη μουσική και τα βήματα το ανεμίζουν μια δεξιά και μια ανάποδα - δηλαδή μια προς τα έξω και μια προς τα μέσα, με το μπράτσο σε σχήμα γωνίας.

 

Κέρκυρα

Στην περιοχή αυτή, στο «χορό της νύφης» που μας έδειξαν οι χορεύτριες της κ. Λ. Αργυρού, ο νέος παίρνει το μαντήλι από τη νέα χορεύοντας όπως ο χορός αυτός αναπαριστά ένα τοπικό έθιμο. Τα μαντήλια έχουν ειδικό κόκκινο χρώμα και σχέδια κίτρινα και είναι πολύ μεγάλα.

Ο νέος χορευτής παίρνει ένα - ένα τα μαντήλια που του δίνουν οι κοπέλες, κάνοντας διάφορες χαιρετούρες χορεύοντας, για να τις ευχαριστήσει για το μαντήλι. Σε άλλο χορό Κερκυραϊκό που τραγουδιέται από τους χορευτές – αφορά ένα Γιαννάκη που τον σκότωναν και τον κλαίνε τα κορίτσια - το μαντήλι παίζει πάλι ρόλο βοηθώντας τις κοπέλες να λικνίζονται συνάμα με τη μουσική και να μεταχειρίζονται το μαντήλι σε τριγωνικό σχήμα με το ρυθμό του σώματος που ακολουθεί ναζιάρικα τη μουσική.

Η ενδυμασία αυτή, γιατί η Κέρκυρα έχει και άλλες πολλές ενδυμασίες, είναι από την περιφέρεια Λευκίμμης όπου υπάγονται 22 περίπου χωριά και βρίσκεται στο νοτιότατο άκρο της Κέρκυρας. Τη φορούσαν σε κάθε γιορτή και σε εξαιρετικές περιστάσεις.

Ήταν η ενδυμασία του γάμου που φορούσε ή νιόπαντρη για ένα χρόνο και μετά δεν την ξανάβαζε. Η φορεσιά βοηθάει πολύ στο λίκνισμα του κορμιού και είναι πολύ ωραία, αλλά πολύ επηρεασμένη φυσικά από τη Δυτική Ευρώπη.

 

Θράκη

Σ’ έναν Θρακιώτικο χορό που τον ονομάζουν «Μαντηλάτο», οι χορευτές – άνδρες και γυναίκες – κρατούν ο καθένας από ένα μαντήλι με τα δυο τους χέρια από τις δύο άκρες σε τρίγωνο σχήμα. Το κρατούν στο ύψος των ματιών τους και το κουνάνε ρυθμικά, σύμφωνα με τη ρυθμική αλλαγή του μέτρου – και του ποδιού συνεπώς. Το σείουν τεντωμένο μια δεξιά και μια αριστερά. Θα ‘λεγε κανείς ότι σκεπάζουν και ξεσκεπάζουν το πρόσωπό τους, είτε από κοκεταρία, είτε από παιχνίδισμα.

Οι Ελληνίδες της Κύπρου μεταχειρίζονται το μαντήλι άνετα και σε διάφορα σχήματα: σε ένα χορό π.χ. βαστούν το μαντήλι από τις δύο άκρες σε σχήμα τριγώνου και μια το αντικρίζουν η μια κοπέλα με την άλλη σε σχήμα όρθιο και μια το μεταχειρίζονται σε σχήμα σταυρού.

Την έννοια αυτού του σχήματος δεν την ξέρω αλλά και κανείς δεν βρέθηκε να μας την εξηγήσει με μια κάποια υπευθυνότητα. Σ’ ένα χορό των Μεγάρων, στον ζεϊμπέκικο που τον χορεύουν γυναίκες αντικριστά, μεταχειρίζονται σ’ όλη τη διάρκεια του χορού το μαντήλι, μάλιστα μεγάλο μαντήλι, με το οποίο «συνοδεύουν» – θα μπορούσε κανείς να πει – τις στροφές και τον μουσικό τονισμό.

Επίσης και στο Καγκελλευτό, χορό μεικτό, μεταχειρίζονται συνέχεια το μαντήλι, το οποίο στριφογυρίζουν μια ψηλά μια χαμηλά. Τουλάχιστον έτσι μας τον έδειξαν κάτοικοι του Μενιδίου και οργανοπαίκτες, που μάλλον δεν λαθεύονται συνηθισμένοι όπως είναι από τα πανηγύρια.

Πιο σημαντική είναι η χρήση του μαντηλιού των Ελληνίδων από τα Φάρασσα της Καππαδοκίας Μ. Ασίας: δύο μεγάλα μαντήλια, κάθε χορεύτρια κρατά ένα στο κάθε χέρι, και ανάλογα με το μουσικό ρυθμό τα κινεί: Μια πηγαίνει το χέρι, από τον ώμο και κάτω προς τα δεξιά και μια πηγαίνει προς τ’ αριστερά, πάντα με τη μουσική φράση και με το ρυθμό. Φορές - φορές τα τυλίγουν και τα ξετυλίγουν κρατώντας τα πάντα από τη μια άκρη – όπως τυλίγει κανείς και ξετυλίγει ένα κουβάρι.

Κύθηρα

Στα Κύθηρα, σ’ ένα χορό που λέγεται «Κομπιάνικος» και καθώς λένε οι κάτοικοι είναι χορός του «Θησέα» παίζει πάλι μεγάλο ρόλο το μαντήλι. Το κρατά η πρώτη χορεύτρια σε ορισμένη φάση του χορού και κάποτε παίρνει και το δεύτερο μαντήλι που μέχρι μια ορισμένη μουσική φράση το βαστούσε μια άλλη χορεύτρια, σχηματίζοντας έτσι δυο σειρές. (Όταν δηλαδή βρίσκονται οι δυο σειρές).

Όταν δηλαδή βρίσκονται οι δυο σειρές παράλληλες, τότε η πρωτοχορεύτρια παίρνει και τα δύο μαντήλια, ένα στο κάθε της χέρι και οδηγεί τις άλλες, υποτίθεται, για να βγουν από τον Λαβύρινθο. Μερικοί λένε ότι ο χορός αυτός χορεύεται μόνο από γυναίκες, άλλοι πάλι λένε ότι χορεύεται από γυναίκες αλλ’ επικεφαλής είναι πάντα ένας άνδρας.

Ζάκυνθος

Στη Ζάκυνθο έχουν επίσης έναν «Αρχαίο Χορό», όπως τον ονομάζουν επάνω σε ένα βουνό. Δύσκολη η συγκοινωνία, επομένως ευκολότερα να μην ξεχαστούν οι παλιοί χοροί τους. Και εκεί βρήκαμε χωρίς να το περιμένουμε, το χορό «Λαβύρινθο», όπου υπάρχουν δύο σειρές χορευτών, μια σειρά γυναίκες και πίσω μια σειρά άνδρες και ο πρωτοχορευτής σε δεδομένη στιγμή εκεί που βαστάει τις δύο σειρές των χορευτών με τα δυο χέρια, από τα μαντήλια που βαστούν, πιάνει πια και τις δύο με το ένα χέρι και περνά ανάμεσα στους χορευτές, έτσι που να σχηματίζεται αμέσως ή αίσθηση ότι περνούν όλοι, οδηγούμενοι από έναν άνδρα - τον Θησέα - μέσα από τον Λαβύρινθο και βγαίνουν στην ύπαιθρο πια ελεύθεροι. Ο «Αρχαίος Συρτός» όπως τον λένε, χορεύεται και τραγουδιέται χωρίς μουσικά όργανα, στο ορεινό χωριό «Άγιος Λέων Ζακύνθου».

 

Σκύρος

Η απόκρια στη Σκύρο φαίνεται ότι είναι πολύ Διονυσιακή, και τα έθιμα έχουν κρατηθεί με πολύ σεβασμό και αγάπη. Στο έθιμο της Απόκριας, με τους μασκαρεμένους με τα πάμπολλα κουδούνια στη μέση τους, τους οποίους παρακολουθούν άνδρες ντυμένοι γυναικεία με ένα μαντήλι στο χέρι ο καθένας, γίνεται μεγάλη φασαρία. Αλλά ακόμα μεγαλύτερη γίνεται με τις υποτιθέμενες γυναίκες που στριφογυρίζουν σαν «μυίγες» γύρω από τους γέρους κουνώντας επίμονα το μαντήλι γύρω στο κεφάλι τους.

 

Κρήτη 

Θα αναφέρω και απόσπασμα βιβλίου ενός Κρητικού που μιλά για τη σημασία του μαντηλιού στο χωριό του:

«Απόψε ακόμη στο γάμο ο κόσμος είναι περισσότερος και το γλέντι βράζει ούλη τη νύχτα. Χωρίς στ’ άλλους χορούς που χορεύουν, θα χορέψουν και τη ντάμα μια δυο φορές.

Η ντάμα είναι χορός συρτός κι ετούτος, μα εκείνο που αλλάζει είναι ότι δένουμε δυο τρία μαντηλάκια σταυρωτά, που ο κόμπος τους είναι στη μέση και γύρου γύρου οι άκρες. Τη κάθα άκρη βαστά μια γυναίκα με τη ζερβή τζη χέρα και στη δεξιά άλλο ένα μαντηλάκι. Ετούτο το άλλο μαντηλάκι πιάνει ένας άντρας, η λύρα παίζει και ούλοι μαζί χορεύουν. Ο λυρατζής γ’ ή ένας άλλος κάνει τον διαιτητή και φωνάζει αριθμούς. ‘’Έναααα!’’

Τσ’ αφήνει να χορέψουν ένα δυο κύκλους και φωνιάζει, ‘’δύοοοο!’’ Στο ‘’τρία’’ ο κάθε άντρας που χορεύει αφήνει το μαντηλάκι τση ντάμας του και πρέπει να προλάβει ν’ αρπάξει το μαντηλάκι τση άλλης ντάμας που χορεύει απ’ ομπρός του, γ’ ή όποιας μπορέσει. Πρέπει να είναι σβέλτος και ‘πιτήδειος, γιατί παραμονεύουνε κι άλλοι απ’ όξω απού το χορό κι όποιος μπροκάμει».

Συνηθίζονται επίσης πολύ συχνά τα μαντήλια σαν διακοσμητικά του αντρικού ντυσίματος σε γιορτές και πανηγύρια. Μεγάλα μαντήλια με κρόσσια πολλά πάλι σε σχήμα τριγώνου, φορούν οι άντρες κάτω από τα σελάχια, που φοριούνται με τις αστικές φουστανέλες και τα γιορτινά. Ή πάλι, τα φορούνε γύρω από το λαιμό, ιδίως σε ορισμένα νησιά. Τα μαντήλια αυτά είναι μεγάλα, μεταξωτά, με κρόσσια γύρω - γύρω, και πολύχρωμα.

 

Πηγή: Ελληνικοί παραδοσιακοί χοροί, Δώρα Ν. Στράτου, εκδ. Ο.Ε.Δ.Β., παρούσα εκδ. 2002, εκτύπωση Κλάδης Χαρ. Βιβλιοδεσία Κανόπουλος Γεώργ.