Οι Απόκριες στην Ελλάδα

Οι απόκριες, ημέρες χαράς, ξεγνοιασιάς και γλεντιού, είναι γιορτή βαθιά ριζωμένη στη λαϊκή αντίληψη. Κατά την διάρκειά τους ακολουθείται μια σειρά εθίμων που προσδίδουν το χαρακτηριστικό χρώμα της όλης γιορτής. Εδώ παρουσιάζουμε τέσσερα από τα σημαντικότερα έθιμα της αποκριάς:

α. Τα Ψυχοσάββατα

Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν πως η εποχή που συνέπιπτε με τις εορταστικές εκδηλώσεις προς τιμήν του Διόνυσου, ήταν µια εποχή γιορτής για την αναμονή της άνοιξης. Παραδόξως, αυτή η γιορτή περιελάμβανε τελετουργικά αφιερωμένα και στη «νέα ζωή» (το μπουμπούκιασμα των δέντρων, των κλημάτων, των λουλουδιών, κτλ.) και στις ψυχές των νεκρών που πίστευαν ότι ανέβαιναν στον «πάνω κόσμο» περίπου την 1^η Μαρτίου.

Με την εγκαθίδρυση του χριστιανισμού η εκκλησία προσπάθησε να υποβιβάσει τις παγανιστικές τελετές και να τις αντικαταστήσει µε χριστιανικές πρακτικές. Γι’ αυτό, κατά την διάρκεια αυτών των ημερών συναντάμε την πρακτική ειδικών λειτουργιών και μνημοσύνων, κατά τα τρία Ψυχοσάββατα. 

Στη διάρκειά τους οι άνθρωποι πηγαίνουν βρασμένο σιτάρι (κόλλυβα) στην εκκλησία και τα μοιράζουν στο εκκλησίασμα µετά την λειτουργία, στη μνήμη των αγαπημένων τους. Αυτά τα Σάββατα είναι τα δύο Σάββατα πριν τις Κυριακές της Απόκρεω και της Τυρινής και το πρώτο Σάββατο µετά την Καθαρά Δευτέρα, ημέρα κατά την οποία εορτάζονται οι Άγιοι Θεόδωροι. Μάλιστα η ημέρα αυτή, εκτός από ημέρα των ψυχών, έχει και υπερβατικό – μαντικό χαρακτήρα, καθώς υπάρχει ένα παλιό έθιμο, σύμφωνα με το οποίο αν μια ανύπαντρη κόρη τοποθετήσει λίγο σιτάρι κάτω απ’ το μαξιλάρι της και προσευχηθεί στους Αγίους Θεοδώρους, αυτοί θα της αποκαλύψουν το μελλοντικό της σύζυγο στο όνειρό της.

β. Τσικνοπέμπτη

Οι τρεις εβδομάδες πριν την αρχή της Σαρακοστής ονομάζονται «Προφωνή», «Κρεατινή» και «της Τυροφάγου».

Στο μέσο της Κρεατινής (της 2ης) εβδομάδας βρίσκεται η Τσικνοπέμπτη, κατά την οποία παραδοσιακά καταναλώνεται μεγάλη ποσότητα κρέατος, ως προετοιμασία για τη νηστεία της Σαρακοστής. Για την ορθόδοξη παράδοση, οι νηστείες της Τετάρτης και της Παρασκευής είναι σημαντικές, οπότε η Πέμπτη θεωρούνταν η καταλληλότερη μέρα για κραιπάλες. Η Τσικνοπέμπτη βρίσκεται στο μέσο των τριών εβδομάδων του εορτασμού του καρναβαλιού. Γιορτάζεται πάντοτε την Πέμπτη που είναι 11 ημέρες πριν την Καθαρά Δευτέρα. Είναι ημέρα χαράς, αλλά και προετοιμασίας, για τους Ελληνορθόδοξους χριστιανούς, καθώς η σαρανταήμερη περίοδος της Σαρακοστής, πριν το Πάσχα, πλησιάζει. Την μέρα αυτή επιβάλλεται από το έθιμο το ψήσιμο κρέατος στα κάρβουνα.

Το όνομα «Τσικνοπέμπτη» προέκυψε γιατί την ημέρα αυτή το δείπνο αποτελείται από κρέας ψημένο στα κάρβουνα, το οποίο πρέπει να έχει πάντα λίγο λίπος ώστε κατά το ψήσιμο να βγάλει την απαραίτητη τσίκνα.

Ακόμα και οι πιο φτωχοί άνθρωποι κάθε περιοχής, πρέπει να ψήσουν κρέας ώστε να μυρίσει το σπίτι τους και όλοι να ξέρουν ότι γιορτάζουν!

Σε κάποια μέρη στην Ελλάδα, ιδιαίτερα στην επαρχεία της Πελοποννήσου, την εβδομάδα της Τσικνοπέμπτης, οι άνθρωποι σφάζουν τα γουρούνια τους και ετοιμάζουν νόστιμους μεζέδες: «πηχτή», «ομμάτια», «τσιγαρίδες», λουκάνικα, κτλ.

Παλιότερα στην ελληνική επαρχία οι άνθρωποι μοίραζαν πιατέλες με το τσικνισμένο κρέας σε όλη την γειτονιά για να στείλουν την μυρωδιά του ψητού σε κάθε άκρη του χωριού.

Μαζί με την Τσικνοπέμπτη έχει καθιερωθεί πλέον και η ειδωλολατρική παράδοση του μασκαρέματος που υποτίθεται ότι διώχνει τα κακά πνεύματα του χειμώνα και βοηθάει έτσι στην εξασφάλιση μιας επιτυχημένης σοδειάς.

Στις μέρες μας η Τσικνοπέμπτη θεωρείται η απαρχή της αποκριάς.

Παρόμοιες γιορτές έχουν και άλλα χριστιανικά έθνη, όπως το Schmutziger Donnerstag στη Γερμανία και τη Mardi Gras (Λιπαρή Τρίτη) στη Γαλλία που όμως αντιστοιχεί στην Ορθόδοξη Καθαρά Δευτέρα. Η τελευταία γιορτάζεται και σε παλαιά γαλλόφωνες περιοχές, όπως στη Νέα Ορλεάνη.

γ. Το Γαϊτανάκι

Από τα λίγα έθιμα που διατηρούνται αυτούσια ως τις μέρες μας, το γαϊτανάκι είναι ένας χορός που δένει απόλυτα με το χρώμα και το κέφι της αποκριάς.
Το γαϊτανάκι πέρασε στην Ελλάδα από πρόσφυγες του Πόντου και της Μικράς Ασίας και έδεσε απόλυτα με τα άλλα τοπικά έθιμα, αφού η δεξιοτεχνία των χορευτών αλλά και ο ιδιαίτερος χαρακτήρας του δεν αφήνουν κανέναν αδιάφορο!
Δεκατρία άτομα χρειάζονται για να στήσουν το χορό. Ο ένας κρατά ένα μεγάλο στύλο στο κέντρο, από την κορυφή του οποίου ξεκινούν 12 μακριές κορδέλες, καθεμιά με διαφορετικό χρώμα.  Οι κορδέλες αυτές λέγονται γαϊτάνια και δίνουν το όνομά τους στο έθιμο.

Γύρω από το στύλο, 12 χορευτές κρατούν από ένα γαϊτάνι και χορεύουν μαζί, σε 6 ζευγάρια, τραγουδώντας το παραδοσιακό τραγούδι. Καθώς κινούνται γύρω από το στύλο, κάθε χορευτής εναλλάσσεται με το ταίρι του κι έτσι όπως γυρνούν πλέκουν τις κορδέλες γύρω από το στύλο δημιουργώντας χρωματιστούς συνδυασμούς.
Ο ένας χορευτής περνάει τη μια φορά μέσα και την άλλη από έξω από τον άλλον και έτσι οι κορδέλες πλέκονται πολύχρωμες πάνω στο κοντάρι δημιουργώντας διάφορα χρωματιστά σχέδια.

Όταν πια οι κορδέλες τυλιχτούν γύρω από το στύλο και οι χορευτές χορεύουν όλο και πιο κοντά σ’ αυτόν, τότε ο χορός τελειώνει και το στολισμένο γαϊτανάκι μένει να θυμίζει το αποκριάτικο πνεύμα.

Σε κάποια μέρη της Ελλάδας, το δύσκολο για να πλεχτεί γαϊτανάκι, γίνεται ακόμη δυσκολότερο, με τους χορευτές να χορεύουν με ανάποδη πια φορά, προσπαθώντας να ξεμπλέξουν το γαϊτανάκι.

Πιθανόν ο κυκλικός αυτός χορός να υποδηλώνει τον κύκλο της ζωής, από την χαρά στην λύπη, από τον χειμώνα στην άνοιξη, από την ζωή στον θάνατο και το αντίθετο.

δ. Η Καθαρή Δευτέρα

Είναι η πρώτη μέρα της μεγάλης Σαρακοστής, γι' αυτό λέγεται και πρωτονηστίσιμη Δευτέρα. Είναι αργία και απαγορεύεται κάθε εργασία, εκτός από το καθάρισμα των μαγειρικών σκευών από τα λίπη - γι’ αυτό και ονομάστηκε «Καθαρή». Συμβολίζει την ψυχική κάθαρση κάθε χριστιανού πριν από την κατάνυξη της Μεγάλης Σαρακοστής και αποτελεί την τελευταία ευκαιρία για γλέντι, χορό και αστεία. Ζωντανή παραδοσιακή μουσική, τραγούδι, χορός, θαλασσινά, ούζο, κρασί, και όλοι είναι καλεσμένοι στην γιορτή. Το παραδοσιακό ψωμί «λαγάνα» είναι διαθέσιμο αυτήν την ημέρα στους φούρνους. Δεν επιτρέπεται να φαγωθεί κρέας ή ελαιόλαδο, αλλά αυτό δεν εμποδίζει κανέναν από το να διασκεδάσει. 

Οι άνθρωποι συνήθως πάνε στην εξοχή αυτήν την ημέρα. Και το πιο φαντασμαγορικό έθιμο της ημέρας είναι το πέταγμα του χαρταετού. Ο ουρανός γεμίζει από πολύχρωμους χαρταετούς, που πετάνε σαν πουλιά και καλωσορίζουν την άνοιξη…