«Γιάννινα και Περίχωρα» - «Jannina ses Environs» - φωτογραφίες του γιαννιωτοεβραίου ιατρού και ερασιτέχνη φωτογράφου Νισήμ Δαυίδ Λευή (Ιωάννινα 1875 - Άουσβιτς 1944)

...Οι περιπέτειες ενός φωτογραφικού αρχείου...
Φίλιππος Π. Γιωβάννης

Ήταν Νοέμβριος του 1976, παραμονές του ταξιδιού μου στην Αμερική, και επισκεπτόμουν φίλους και γνωστούς στην Αθήνα για να τους αποχαιρετίσω. Τότε βρέθηκα στην Πλ. Αβησσυνίας την γνωστότερη ως «Γιουσουρούμ», όπου στενός οικογενειακός μου φίλος ασκούσε από χρόνια το επάγγελμα του «παλιατζή». Εκεί έπεσε στην αντίληψή μου, σε «πάγκο» συναδέλφου του, ένα κουτί με γυάλινα φωτογραφικά φιλμ. Ήμουν γνώστης τους από τα χρόνια που κατοικούσαμε στα Γιάννινα σε παλιό αρχοντικό, και με τον γιό του σπιτονοικοκύρη «εξερευνούσαμε» τα εγκαταλειμμένα, βομβαρδισμένα από τον πόλεμο δωμάτια και μεταξύ των άλλων είχαμε «ανακαλύψει» τα αρνητικά των φωτογραφιών των προγόνων του. Με την άδειά τους είδα μερικά από τα αρνητικά, στα οποία έκπληκτος έβλεπα τοπία της λίμνης των Ιωαννίνων με τα τζαμιά, τις νησιώτικες βάρκες και  ανθρώπους με τα ρούχα άλλης εποχής... τοπία που είχα ζήσει και αγαπήσει... Όπως συνηθίζεται σε παρόμοιες περιπτώσεις, έκρυψα τον ενθουσιασμό μου και με τρόπο παρακάλεσα τον φίλο μου να «παζαρέψει» την θήκη των αρνητικών για λογαριασμό μου. Μετά από κουβέντες και «πειράγματα» του «ισναφιού» τους η θήκη έγινε δικιά μου για 100 δραχμές (!!!). Πριν αναχωρήσω άφησα την θήκη σε συγγενικό σπίτι και την παρέλαβα μετά από 4 μήνες με την επιστροφή μου. Πίσω στα Γιάννινα τον Μάρτη του 1977 από τις πρώτες (ανυπόμονες) ενέργειές μου ήταν να βρω κάποιον φωτογράφο που θα μπορούσε να εμφανίσει τα αρνητικά. Όταν έγινε και αυτό άρχισα να «περιφέρομαι» σε γνωστούς και άγνωστους ηλικιωμένους Γιαννιώτες για πληροφορίες σχετικά με το περιεχόμενο των φωτογραφιών. Δυστυχώς όλες οι έρευνες έμειναν άκαρπες και αναχωρώντας πάλι για την Αμερική πήρα τις φωτογραφίες μαζί μου .... σημείο αναφοράς και νόστου...

===============================

Πριν προχωρήσω με την "περιπέτεια" του φωτογραφικού αρχείου θα περιγράψω σύντομα την εμφάνισή του και το περιεχόμενό του:

Κιβώτιο διαστάσεων 35Χ12Χ8 cm με άνοιγμα (καπάκι) στο επάνω μέρος (8Χ35Χ2cm) στο φυσικό χρώμα του «κόντρα πλακέ» (πολύ καλής ποιότητας) ποτισμένο από σκόνη και την «πατίνα» του χρόνου με πολλούς λεκέδες και στο επάνω μέρος του ανοίγματος καλλιγραφικά γραμμένη  με μολύβι (ξεθωριασμένη) στα γαλλικά η ένδειξη «Jannina ses Environs» (Γιάννινα και περίχωρα) και συνεχόμενες η μία κάτω από την άλλη οι χρονολογίες 1908 έως 1917 και ακολουθούν γραμμές τύπου αποσιωπητικών. Στο μπροστινό μέρος είναι καρφωμένα μικρά μπρούντζινα άγκιστρα (τσιγκελάκι) με την υποδοχή τους στο αντίκρυ τους στο άνοιγμα. Στην δεξιά μικρή πλευρά έχει μεταλλική χειρολαβή.

Στο εσωτερικό του: Το άνοιγμα έχει βάθος περί τα 2 εκατοστά. Το κυρίως κιβώτιο στο επάνω του μέρος και στις δύο πλευρές των 35 εκατοστών έχει καρφωμένα ξύλινα «κτένια» που δημιουργούν 100 υποδοχές περίπου 2mm η κάθε μία όπου βρίσκονται αντίστοιχα σε κάθε υποδοχή από  ένα γυάλινο φιλμ (πάχους περίπου 1,5mm).

Τα φιλμ, σε καλή κατάσταση τα περισσότερα, είναι από γυαλί με επικολλημένη μεμβράνη στην μία πλευρά, διαστάσεων 5Χ10 cm περίπου. Το περιεχόμενο - εικόνα - του κάθε αρνητικού καταλαμβάνει το μισό μέρος του φιλμ και στο άλλο μισό είναι η ίδια αρνητική εικόνα αντικατοπτριζόμενη της πρώτης. Δηλαδή η ίδια εικόνα (του ίδιου φωτογραφικού «κλικ») δυο φορές σε κάθε φιλμ. Η σειρά τοποθέτησής τους δεν είχε καμία θεματολογική ή χρονολογική συνέχεια, μάλλον από την συνεχή χρήση τους από «άσχετους» ως προς το περιεχόμενο ανθρώπους μετά την «απομάκρυνση» από τον δικαιούχο παραγωγό τους...

 

Το 1984 με την επιστροφή μου βρίσκω τα Γιάννινα αλλαγμένα.... Η «βόλτα» της πλατείας δεν υπήρχε πια... καινούρια στέκια... καινούρια ήθη και ιδέες... «φιρμάτα» ρούχα... χρήμα πολύ και έξοδοι καθημερινοί... Κτίζονταν τότε το πρώτο κατάστημα στην περιοχή του «Μάτσικα» κάτω από το παλιό κεραμοποιείο Χατζηστεφανίδη στον «προσφυγικό συνοικισμό Παμβώτιδος». Ένα φιλαράκι, από την παλιά γειτονιά μου του Άλσους, μαζί με συνεταίρους θα άνοιγαν εκεί ταβέρνα και «ψάχνονταν» για την διακόσμηση του μαγαζιού... «μάζευαν ιδέες»... Σε μια συζήτηση με τον φίλο μου του πρότεινα να χρησιμοποιήσει κάποιες από τις φωτογραφίες, που απεικόνιζαν την λίμνη και την περιοχή αυτή, που ήταν γνωστή στην παρέα μας από όταν παιδιά  κολυμπούσαμε κρυφά από τους «οικείους» μας εκεί... Τους άρεσε η ιδέα και μετά την επιλογή 10 περίπου θεμάτων τα εμφανίσαμε σε γνωστό καλό φωτογραφείο της πόλης σε διαστάσεις 50Χ35 cm περίπου , «κορνιζαρίστηκαν» και το αποτέλεσμα ήταν ε κ π λ η κ τ ι κ ό... Αυτή ήταν η πρώτη δημόσια εμφάνιση των φωτογραφιών... Οι πελάτες τις κοιτούσαν και τις «μολογούσαν» σε φίλους και γνωστούς και χωρίς να θέλω να μειώσω την ποιότητα του καταστήματος λέω ότι πολλοί Γιαννιώτες πήγαιναν εκεί και για να δουν το πρωτόγνωρο αυτό «ντεκόρ»... 

Μετά από αυτήν την εμφάνιση οργάνωσα κάπως το άλμπουμ και πρότεινα την έκδοσή του σε φορείς χωρίς όμως αποτέλεσμα... Στεναχωρήθηκα με αυτήν την αδιαφορία... η «φιλοσοφία» μου ήταν να μοιράζομαι πράγματα με τον κόσμο... έτσι λοιπόν άρχισα να κάνω τότε μερικές εκτυπώσεις και τις πήγαινα δώρο σε φίλους όταν με καλούσαν σε χαρές τους... και φίλοι τους ζητούσαν αντίτυπα (πράγμα ακριβό τότε)... και άλλοι γνωστοί τις ήθελαν για τα καταστήματά τους κ.λ.π. κ.λ.π... Οι πιο «μαζικές» εκτυπώσεις αφιλοκερδώς  έγιναν όταν ανακαινίστηκε το Δημοτικό κέντρο «Κυρά Φροσύνη» και το Κοινοτικό κατάστημα της Νήσου. Τότε άφησα για κάποιο διάστημα τα αρνητικά σε φωτογραφεία και έλεγα σε όσους μου ζητούσαν αντίτυπα να απευθύνονται εκεί... το αναφέρω με πίκρα γιατί αργότερα πληροφορήθηκα, ότι οι «εξυπνάκηδες» χρησιμοποιούσαν το όνομά μου και την δήθεν «επικαρπία» μου για να «τα παίρνουν» διπλά και τριπλά από όσο θα τις πωλούσαν σε κανονικές τιμές... ας είναι... απλώς το προσάπτω και αυτό  στις περιπέτειες αυτού του αρχείου.
  Τον Απρίλιο του 1987 (περίοδος οικογενειακής μου περιπέτειας με την ασθένεια του πατέρα μου) περνούσα κάποια σαββατοκύριακα στο πατρικό μου σπίτι όπου στην βιβλιοθήκη υπήρχαν πολλά βιβλία Ηπειρώτικου και Γιαννιώτικου περιεχομένου. Ξεφυλλίζοντάς τα ξαναβρέθηκα μπροστά σε κείμενα του Δημ. Σαλαμάγκα, που αναφέρονταν στην λίμνη και την σχέση της με την πόλη.. «Οι αβτζήδες» (κυνηγοί) και το «κλείσμα» το γνωστό πανάρχαιο κυνήγι υδροβίων στην λίμνη... Το είχα ζήσει παιδί όταν τις Κυριακές του χειμώνα ξυπνούσαμε όλοι νωρίς να δούμε τον κυνηγό πατέρα με το σακίδιο, το παγούρι και την καραμπίνα... και το απόγευμα να γυρίζει φορτωμένος με κάθε λογής υδρόβια, που (με την έλλειψη ψυγείων τότε) μοιράζονταν σε συγγενείς, φίλους και γειτόνους... τα «μούτευαν» (ξεπουπούλιαζαν) και τα «τσιγάριζαν» αμέσως για να αντέξουν όσο το δυνατόν περισσότερο με την βοήθεια και των εξωτερικών θερμοκρασιών... Τότε μου ήρθε η ιδέα να οργανώσω τις φωτογραφίες αυτές σύμφωνα με τα κείμενα, αλλά και τις διηγήσεις του πατέρα ξεκινώντας από το κυνήγι και την λίμνη της Λαψίστας. Ακολούθησαν και οι άλλες φωτογραφίες με άλλα κείμενα όχι μόνο του Σαλαμάγκα αλλά και άλλων «Γιαννινολατρών», ιστορικών και ερευνητών.

Τα χρόνια εκείνα εκδίδονταν στην Αθήνα από την «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ» το ομώνυμο μηνιαίο δελτίο πνευματικής ενημέρωσης (από τον Οκτώβριο του  1974) και την χρονιά που αναφέρομαι (1987) η κυκλοφορία του είχε περάσει κάθε προσδοκώμενο όριο. Ένα ανοιχτό βήμα για  όλους τους αναγνώστες του με ποικίλα θέματα κυρίως ιστορικού και λαογραφικού περιεχομένου και ήδη από μια επταετία πριν, με την προτροπή του Προέδρου της «Ηπ. Εταιρείας» αείμνηστου Αλ. Χ. Μαμμόπουλου, σε ένθετο τετρασέλιδο με ιλουστρασιόν χαρτί, είχε αρχίσει να δημιουργείτε ο «φωτογραφικός ΑΤΛΑΣ της Ηπείρου» με «φωτογραφικό έρανο» από όλους τους αναγνώστες... ένα facebook  πριν το facebook!!! Απευθύνθηκα τότε και πρότεινα στον Πρόεδρο και υπεύθυνο του δελτίου Α. Μαμμόπουλο  το χειροποίητο λεύκωμα μου με τις φωτογραφίες και τα συνοδευτικά κείμενά τους. Ο ενθουσιασμός του ήταν απερίγραπτος μου τηλεφώνησε πολλές φορές την ίδια ημέρα για να μου τον εκφράσει. Την ίδια χρονιά η «Η.Ε.» είχε εκδώσει το βιβλίο «ΤΑ ΓΙΑΝΝΙΝΑ οι μαχαλάδες, τα σοκάκια και τα τοπωνύμιά τους» του Κώστα Ι. Φωτόπουλου, το οποίο είχε εντυπωσιάσει τους Γιαννιώτες και η σειρά αυτή των φωτογραφιών με την παρουσίασή τους στο δελτίο της «Η.Ε.» από το τεύχος 132 (9ος/1987) έως τεύχος 136 (1ος/1988) έρχονταν να διπλασιάσει τον πρώτο εντυπωσιασμό και ενθουσιασμό...
  Το 1988 γιορτάστηκαν από τον Δήμο Ιωαννιτών τα 75/χρονα της απελευθέρωσης της πόλης, με σειρά εκδηλώσεων και εκθέσεων μεταξύ των οποίων και φωτογραφική έκθεση με θέμα τα Γιάννινα τα 85 αυτά χρόνια μέσα από φωτογραφίες. Την όλη εργασία (συλλογή και στήσιμο) την είχαμε αναλάβει τότε ο αρχιτέκτονας Γιάννης Κουρμαντζής, ο «γράφων» Φίλιππας Γιωβάννης και ο υπάλληλος του Πνευματικού Κέντρου ηθοποιός Γιάννης Σιλιγνάκης. Στην έκθεση αυτή, που διήρκεσε από τις 11 - 21 Μαΐου 1988, με τίτλο «τα Γιάννινα» και παρουσιάσθηκε στον ισόγειο χώρο του δημαρχείου, οι φωτογραφίες αυτές εκτέθηκαν δίπλα σε άλλα αξιόλογα φωτογραφικά αρχεία της πόλης μας. Την ίδια χρονιά στο φύλλο της 21ης Φεβρουαρίου της γιαννιώτικης εφημερίδας «ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝ» δημοσίευσα τις φωτογραφίες όπως και στο δελτίο της «ΗΠ.ΕΤ.» σαν επετειακό αφιέρωμα.

Στις αρχές του 1990 η Ριζάρειος  με τον πρόεδρό της αείμνηστο Άγγελο Κίτσο κυκλοφόρησε το λεύκωμα «ΤΟ ΖΑΓΟΡΙ». Στο λεύκωμα αυτό μου ζητήθηκαν και συμπεριλήφθηκαν 2 - 3 φωτογραφίες από την σειρά αυτή με «αστικά» θέματα. Μετά την επιτυχημένη κυκλοφορία αυτού του λευκώματος ο Άγγελος Κίτσος άρχισε να σκέφτεται την έκδοση και δευτέρου με θέμα τα Γιάννινα... «τα Ιωάννινα». Τότε ζήτησε την συνεργασία μου όχι μόνο για την αποστολή φωτογραφιών από το αρχείο μου αλλά και την πληροφόρηση για άλλα αρχεία, φωτογράφους και ότι σχετικό.

Όλο αυτό το διάστημα των 14 περίπου χρόνων από όταν είχα αποκτήσει την θήκη με τα αρνητικά, δεν είχα πάψει σε κάθε ευκαιρία να ρωτάω παλιούς  φωτογράφους της πόλης, ηλικιωμένους γιαννιώτες και άλλους μήπως μπορούσαν να μου δώσουν κάποια σχετική  πληροφορία για τον φωτογράφο και τα πρόσωπα ή τα γεγονότα που απεικονίζονταν. Δυστυχώς δεν βρέθηκε τ ί π ο τ ε. Μόνο μια υποψία είχα, που προέρχονταν από 3 - 4 φωτογραφίες, ότι πρέπει να έχουν σχέση με την εβραϊκή κοινότητα της πόλης. Την υποψία μου αυτή την είπα στον κύριο Κίτσο και του πρότεινα να απευθυνθεί στο Εβραϊκό Μουσείο των Αθηνών. Πραγματικά πήγε και τους έδειξε όλη την σειρά και από εκεί τον παρέπεμψαν στον κύριο Ραφαήλ Μωυσή γιαννιώτικης καταγωγής. Ο κύριος Μωυσής είδε την σειρά των φωτογραφιών, άκουσε την περιπέτειά τους αμίλητος και τέλος κούνησε σκεφτικός το κεφάλι του και είπε ευγενέστατα στον κ. Κίτσο:

«Αν εσείς έχετε αυτό το ένα κιβώτιο εγώ κάτω από το κρεβάτι μου (σημ. μεταφορικά) έχω τα υπόλοιπα οκτώ...». Οι φωτογραφίες ήταν του από την μητέρα του θείου, Νισήμ Δαυίδ Λευή, ιατρού στα Γιάννινα σπουδασμένου στην Γαλλία, όπου είχε «μυηθεί» στην φωτογραφία και από όπου είχε προμηθευτεί όλα τα απαραίτητα σύνεργά της... μηχανή λήψης, μεγεθυντή - εκτυπωτή κ.α.

Ο Νισήμ Δαυίδ Λευή είχε γεννηθεί στα Γιάννινα το 1875. Η οικογένειά του ήταν από τις πλουσιότερες στην πόλη. Κατοικούσαν στην «Μεγάλη Ρούγα» (οδό Κουντουριώτη) της εβραϊκής συνοικίας, όπου είχαν τρία μεγάλα σπίτια. Μέλη της οικογενείας εκλέγονταν στο νεοσύστατο τότε τουρκικό δημοτικό συμβούλιο, αλλά και στο ελληνικό μετά το 1913 και ο λόγος τους είχε «πέραση» και σέβας σε όλους τους συμπολίτες τους. Ο ίδιος ήταν επιτυχημένος γιατρός όχι μόνο στους ομοθρήσκους του αλλά και παραπέρα. Οι παρέες τους ήταν επιφανή πρόσωπα της πόλης και στην τουρκοκρατία και με το «ελληνικό». Όλα αυτά ήταν και προτερήματα για το στήσιμο μιας επιτυχημένης φωτογραφίας... αν προσέξετε σε όλες τις φωτογραφίες εκτός των επετειακών υπάρχει «στήσιμο» απαραίτητο τότε για τις ευαίσθητες μηχανές και φιλμ (λίγο κούνημα και αποτυχία...) Ακολούθησε την μοίρα του λαού του... την αποφράδα ημέρα του 1944 οδηγήθηκε από τους Γερμανούς κατακτητές μαζί με τους άλλους Εβραίους της πόλης στο Άουσβιτς όπου και πέθανε. Τα σπίτια τους «λεηλατήθηκαν»...

Λέει ο κύριος Ραφαήλ Μωυσής: «Με την απελευθέρωση βρέθηκα στα Γιάννινα. Στο κέντρο της πόλης, στην γωνία από το ξενοδοχείο ΑΚΡΟΠΟΛ ένας παλαιοπώλης είχε στήσει την «πραμάτεια» του, ανάμεσα στα διάφορα που πωλούσε είδα την φωτογραφική του θείου μου... την αγόρασα...». 

Μπορεί εύκολα να φανταστεί κανείς πως «ξεκόπηκε» το κουτί των αρνητικών από τα άλλα... και πώς βρέθηκε στην Αθήνα...

 

Αυτή ήταν συνοπτικά η περιπέτεια του φωτογραφικού αυτού αρχείου... 

Μετά από αυτά νομίζω ότι θα άξιζε τον κόπο σε κάθε ανάρτηση των φωτογραφιών του στο διαδίκτυο ή στην «ζωή»  να αναγράφεται το όνομά του...

«Φωτογραφία: Νισήμ Δαυίδ Λεβή»

 

Φίλιππος Π. Γιωβάννης. Ιωάννινα, Νοέμβριος 2014. 

Ακολουθεί το χειροποίητο λεύκωμά μου όπως αυτό είχε σταλεί στην «Ηπειρωτική Εταιρεία» των Αθηνών για δημοσίευση στο δελτίο της (με χειρόγραφα τα κείμενα) και μετά στον «Ηπ. Αγώνα» των Ιωαννίνων (με τα τυπωμένα όπως παρουσιάζονται).

 

********************