Η Irena Sendler (το γένος Krzyżanowska), πιο γνωστή ως Irena Sendlerowa στην Πολωνία, γεννήθηκε στις 15 Φεβρουαρίου 1910 στην Otwock, μια πόλη περίπου 25 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της Βαρσοβίας. Ο πατέρας της, Stanislaw Krzyzanowski, ήταν γιατρός και ένας από τους πρώτους σοσιαλιστές της Πολωνίας. Ως γιατρός θεράπευε τους ασθενείς του που ήταν κυρίως φτωχοί Εβραίοι. Ο πατέρας της Irena πέθανε το Φεβρουάριο του 1917, από τύφο που του μετέφεραν οι ασθενείς του. Μετά το θάνατό του, οι ηγέτες της εβραϊκής κοινότητας προσφέρθηκαν να πληρώσουν αυτοί για την εκπαίδευση της μικρής Irena.
Το 1939, η Γερμανία εισέβαλε στην Πολωνία, και οι δολοφονίες, η βία και ο τρόμος έγιναν καθημερινότητα.
Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής της Πολωνίας, η Irena ζούσε στη Βαρσοβία και ήταν ανώτερος διοικητικός υπάλληλος της πόλης της Βαρσοβίας, στο Τμήμα Κοινωνικής Πρόνοιας, το οποίο επέβλεπε τη λειτουργία κυλικείων σε κάθε συνοικία της πόλης. Πριν τον πόλεμο τα κυλικεία παρείχαν γεύματα, οικονομική βοήθεια, και υπηρεσίες σε ορφανά, ηλικιωμένους, φτωχούς και άπορους. Τώρα, μέσω της Irena, τα κυλικεία παρείχαν ρούχα, φάρμακα και χρήματα στους Εβραίους. Οι Εβραίοι καταχωρήθηκαν στις λίστες των κυλικείων με φανταστικά χριστιανικά ονόματα, για το φόβο ενός πιθανού ελέγχου και για να μην τους πλησιάζουν οι Γερμανοί, τα κυλικεία ανέφεραν ότι αυτά τα άτομα (ολόκληρες εβραϊκές οικογένειες) έπασχαν από πολύ σοβαρές μολυσματικές ασθένειες, όπως ο τύφος και η φυματίωση.
Το 1942, οι Ναζί οδηγήθηκαν εκατοντάδες χιλιάδες Εβραίους σε έναν περιφραγμένο χώρο που έγινε γνωστός ως «το γκέτο της Βαρσοβίας». Το Γκέτο ήταν σφραγισμένο και όσες εβραϊκές οικογένειες κατέληξαν πίσω από τα τείχη του, μπορούσαν μόνο να περιμένουν ένα βέβαιο θάνατο.
Η Irena Sendler, νιώθοντας πολύ άσχημα με την εξέλιξη αυτή, εντάχθηκε στο Zegota, το Συμβούλιο που διοργάνωνε το παράνομο πολωνικό κίνημα αντίστασης, και προσπάθησε με τους βοηθούς της να διασώσουν, τουλάχιστον, τα παιδιά.
Τον Αύγουστο του 1943, το Zegota της πρότεινε να αναλάβει με το πλαστό όνομα Jolanta, να διευθύνει το τμήμα για τα παιδιά. Ως υπάλληλος του Τμήματος Κοινωνικής Ευημερίας, είχε ειδική άδεια για να μπαίνει στο Γκέτο της Βαρσοβίας για να ελέγξει για σημάδια από τύφο, ασθένεια που οι Ναζί φοβόταν ότι μπορούσε να εξαπλωθεί και πέρα από το Γκέτο. Κατά τη διάρκεια αυτών των επισκέψεών της στο Γκέτο φορούσε ένα αστέρι του Δαβίδ, ως σημάδι αλληλεγγύης προς τον εβραϊκό λαό και μετέφερε τρόφιμα, φάρμακα και είδη ένδυσης. Όταν όμως διαπίστωσε ότι παρά τις προσπάθειές της 5.000 άνθρωποι πέθαιναν κάθε μήνα απ’ την πείνα και τις ασθένειες στο Γκέτο, αποφάσισε να βοηθήσει τα παιδιά να βγούνε από το Γκέτο. Για το λόγο αυτό συνεργάστηκε με άλλους υπαλλήλους του Τμήματος Κοινωνικών Υπηρεσιών της Βαρσοβίας, και με το RGO (Κεντρικό Συμβούλιο Ευημερίας), μια πολωνική ανθρωπιστική οργάνωση που λειτουργούσε υπό την ανοχή των Γερμανών. Υποβοηθούμενη από άλλα 25 περίπου άτομα, μέλη του Zegota, η Irena έσωσε 2.500 παιδιά Εβραίων, βγάζοντάς τα κρυφά έξω από το Γκέτο και παρέχοντάς τους πλαστά έγγραφα, νέες ταυτότητες και στέγαση, αρχικά, σε σπίτια των μελών της ομάδας της, έξω απ’ το Γκέτο.
Αργότερα τα παιδιά δόθηκαν άλλα σε Πολωνικές Οικογένειες, στο ορφανοτροφείο της Βαρσοβίας και σε Ρωμαιοκαθολικά μοναστήρια. Για να μη χάσουν μάλιστα την ταυτότητα με το παλιό και νέο όνομα κάθε παιδιού δημιούργησε με τους συνεργάτες της καταλόγους με κωδικοποιημένη μορφή των κρυμμένων παιδιών, τους οποίους έκρυψε έντεχνα σε βάζα και έθαψε κάτω από μια μηλιά στην πίσω αυλή ενός γείτονα, απέναντι από το γερμανικό στρατόπεδο. Το Zegota διαβεβαίωσε τα παιδιά ότι, όταν τελειώσει ο πόλεμος, θα τα επέστρεφαν στους Εβραίους συγγενείς τους.
Για την Irena, που ήταν και η ίδια νεαρή μητέρα, ο αγώνας να πείσει τους Πολωνούς γονείς να προστατέψουν τα ξένα παιδιά, ήταν από μόνος του μια τεράστια εργασία. Κι αυτό, γιατί ήταν ελάχιστες οι οικογένειες που ήταν πρόθυμες να δώσουν καταφύγιο στα παιδιά, διακινδυνεύοντας έτσι τη δική τους ζωή.
Κατάφερε να βγάζει τα παιδιά από το Γκέτο είτε κρυμμένα στον πάτο της πολύ μεγάλης εργαλειοθήκης που κουβαλούσε, δήθεν για την εξέταση του τύφου, ή σε ένα σάκο από λινάτσα που είχε στην καρότσα του αυτοκινήτου που τη μετέφερε, για να κρύβονται εκεί τα μεγαλύτερα παιδιά. Κάποια άλλα «θάφτηκαν» επιμελώς μέσα σε φορτία των εμπορευμάτων. Ένας μηχανικός πήρε ένα μωρό στην εργαλειοθήκη του. Μερικά παιδιά είχαν διασωθεί κρυμμένα σε σακιά από πατάτες, άλλα τοποθετήθηκαν σε φέρετρα, κάποια βρήκαν καταφύγιο σε μια εκκλησία στο γκέτο που είχε δύο εισόδους. Μία είσοδος άνοιγε μέσα στο Γκέτο, ενώ η άλλη άνοιγε στο πλάι της Όπερας της Βαρσοβίας. Έτσι τα παιδιά έμπαιναν απ’ τη μεριά του Γκέτο ως Εβραίοι και έβγαιναν απ’ την άλλη πόρτα ως Χριστιανοί, μέλη οικογενειών συνεργατών της Irena. Η ίδια θυμάται την απόγνωση των Εβραίων γονιών όταν της παρέδιδαν τα παιδιά τους:
«Μπορείτε να μας εγγυηθείτε ότι θα ζήσουν;» ρωτούσαν με αγωνία.
Αλλά η Irena τους εγγυόταν μόνο ότι αν τα παιδιά παρέμειναν στο Γκέτο θα πέθαιναν σίγουρα.
«Στα όνειρά μου», συνεχίζει η Irena, «ακούω ακόμα τις κραυγές των παιδιών όταν χωριζόταν από τους γονείς τους».
Όμως, οι Ναζί έμαθαν τη δραστηριότητά της και στις 20 Οκτωβρίου 1943 την συνέλαβαν. Η Irena φυλακίστηκε και βασανίστηκε από την Γκεστάπο, η οποία έσπασε τα πόδια και τα πόδια της. Κανείς όμως δεν θα μπορούσε να σπάσει το αγωνιστικό πνεύμα της. Κατέληξε στη φυλακή Pawiak και καθώς ήταν η μόνη που ήξερε τα ονόματα και τις διευθύνσεις των οικογενειών στέγασης των παιδιών, έσφιξε τα δόντια και άντεξε τα βασανιστήρια, αρνήθηκε να προδώσει, τόσο τα παιδιά όσο και τους συνεργάτες της.
Δικάστηκε και καταδικάστηκε σε θάνατο. Η Irena σώθηκε την τελευταία στιγμή, όταν τα μέλη του Zegota δωροδόκησαν τους Γερμανούς φρουρούς της στο δρόμο για την εκτέλεση της, να την αφήσουν να δραπετεύσει. Μάλιστα οι Γερμανοί, για να καλύψουν τα νώτα τους, έγραψαν το όνομά της στους δημόσιους πίνακες ανακοινώσεων, ως μία από τους εκτελεσθέντες. Μετά απ’ τη σωτηρία της η Irena κρυβόταν, συνεχίζοντας παράλληλα το έργο της για τα παιδιά των Εβραίων.
Μετά τον πόλεμο η Irena ξέθαψε τα βάζα με τις σημειώσεις, για να εντοπίσει τα 2.500 παιδιά που είχαν τοποθετηθεί σε ανάδοχες οικογένειες και να τους επανενώσει με τους συγγενείς τους, που ήταν διάσπαρτοι σε όλη την Ευρώπη. Αλλά τα περισσότερα παιδιά είχαν πια χάσει τις οικογένειές τους κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος στα ναζιστικά στρατόπεδα του θανάτου, κυρίως στην Τρεμπλίνκα.
Τα παιδιά που γλίτωσαν γνώριζαν γι’ αυτή μόνο το κωδικοποιημένο όνομα που είχε στην αντίσταση, Jolanta. Όμως, κάποια χρόνια αργότερα, τιμήθηκε ως συντελεστής της αντίστασης στην Πολωνία, χωρίς καμία αναφορά στα παιδιά, και η φωτογραφία της δημοσιεύτηκε σε μια εφημερίδα. Η Irena θυμάται:
«Ένας άνθρωπος, ένας ζωγράφος, μου τηλεφώνησε. Θυμάμαι το πρόσωπό σας, μου είπε. Είστε εσείς που με πήρατε απ’ το Γκέτο. Έτσι δέχτηκα πολλές κλήσεις από παιδιά του πολέμου».
Η Irena δεν είχε σκεφτεί τον εαυτό της ως ηρωίδα. Δεν δέχτηκε ότι πρόσφερε πολλά. Αντίθετα, ισχυρίστηκε ότι θα μπορούσε να είχε κάνει περισσότερα. Για να συμπληρώσει κλείνοντας τη συζήτηση ότι αυτή η λύπη θα την ακολουθεί έως το θάνατό της. Σε επιστολή της κάποια χρόνια αργότερα προς το πολωνικό κοινοβούλιο έγραψε:
«Κάθε παιδί που σώθηκε με τη βοήθειά μου, είναι η αιτιολόγηση της ύπαρξής μου σε αυτή τη Γη, και όχι ένας τίτλος δόξας για μένα».
Το 1965, η Irena αναγνωρίστηκε από το Yad Vashem ως ένας άνθρωπος από τους «Δίκαιους των Εθνών». Επίσης, το 1991 της απονεμήθηκε ο Σταυρός του Διοικητή του ισραηλινού Ινστιτούτου και έγινε επίτιμος πολίτης του Ισραήλ. Στις 7 Νοεμβρίου του 2001 της απονεμήθηκε ο Σταυρός του διοικητή με το αστέρι του Τάγματος του Polonia Restituta. Το 2003, ο Πάπας Ιωάννης Παύλος ΙΙ της έστειλε μια προσωπική επιστολή, με την οποία επαινεί τις προσπάθειές της στον καιρό του πολέμου. Στις 10 Οκτωβρίου 2003 έλαβε το μετάλλιο του Τάγματος του Λευκού Αετού, τη μεγαλύτερη πολιτική διάκριση της Πολωνίας. Στις 14 Μαρτίου 2007, η Irena τιμήθηκε από τη Γερουσία της Πολωνίας.
Η Irena Sendler πέθανε στη Βαρσοβία στις 12 Μαΐου 2008, σε ηλικία 98 ετών.
