Ο διωγμός των Εβραίων των Ιωαννίνων (25 Μαρτίου 1944)

 

«Ω λίμνη, στα γλαυκά σου τα νερά

Πόσα όνειρα παιδιάτικα λουσμένα

Αχ, πώς ροδογελούν τα Περασμένα

Στης μνήμης τα γιγάντια τα φτερά.

Μα όταν γροικώ νεκρά τα περασμένα

Πώς νοιώθω να δακρύζη ω Λίμνη, ωιμένα,

Της φαντασίας το βλέμμα εκστατικό»

(Από το βιβλίο της Ευτυχίας Νάχμαν, Γιάννενα: Ταξίδι στο παρελθόν, εκδόσεις Τάλος)

 

Η παρουσία των Εβραίων στα Ιωάννινα συμπίπτει χρονολογικά με τη δημιουργία της πόλης. Εγκατάσταση εβραϊκών πληθυσμών τοποθετείται στον 8^ο - 9^ο αιώνα μ.Χ., η πρώτη γραπτή πηγή που μνημονεύει «ισραηλίτες» στα Ιωάννινα είναι επί Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου (1314).

Στη διάρκεια του δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1943, οι Γιαννιώτες Εβραίοι ζούσαν υπό ιταλική κατοχή και δεν υπέστησαν καμία δίωξη. Ωστόσο, τα Ιωάννινα βρέθηκαν κάτω από τη γερμανική μπότα νωρίτερα από τις άλλες περιοχές της  ιταλικής ζώνης κατοχής. Τον Απρίλιο του 1943 εγκαταστάθηκε στην πόλη η 1^η Μεραρχία Ορεινών Καταδρομών «Edelweiss» της Βέρμαχτ με σκοπό να εκκαθαρίσει τα ορεινά της Ηπείρου από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ. Αυτή η μονάδα, ειδική στον ανταρτοπόλεμο, έδωσε σύντομα αποτρόπαια δείγματα γραφής στην εφαρμογή σκληρών αντιποίνων δολοφονώντας με κτηνώδη τρόπο αμάχους και γυναικόπαιδα στα χωριά Μουσιωτίτσα Ιωαννίνων (24 Ιουλίου 1943), Κομμένο Άρτας (16 Αυγούστου 1943) και Λιγκιάδες Ιωαννίνων (3 Οκτωβρίου 1943). Τα Ιωάννινα βυθίστηκαν σε ένα κλίμα άγριας τρομοκρατίας, στο οποίο εγκλωβίστηκε αβοήθητη και η εβραϊκή κοινότητα.

Τα προμηνύματα της καταστροφής ερχόταν από παντού. Όλοι είχαν πληροφορηθεί τη μοίρα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, οι οποίοι ένα χρόνο πριν, το Σάββατο 14 Μαρτίου 1943, συνελήφθησαν από τους Γερμανούς και στάλθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, σε στρατόπεδα θανάτου. Λίγοι, ωστόσο, πίστευαν τις διαδόσεις που μιλούσαν για εξόντωση. Ελάχιστοι Γιαννιώτες Εβραίοι, κυρίως νεαροί, επιχείρησαν να διαφύγουν στο βουνό, αλλά η αυστηρή αδράνεια που κήρυττε η κοινότητα - και κυρίως ο Σαμπεθάι Καμπιλής - λειτουργούσε αποτρεπτικά και απαγόρευε κάθε διαφυγή από την πόλη, απόφαση που και σήμερα βασανίζει τους ελάχιστους επιζώντες. Στα μέσα Μαρτίου οι Γερμανοί πέτυχαν να εντοπίσουν και να καταγράψουν όλους τους Εβραίους της πόλης και τα σπίτια τους, μετά από έναν απλό έλεγχο ταυτοτήτων. Το σκηνικό της καταστροφής είχε στηθεί. Εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις, οι Γιαννιώτες θα βάδιζαν σχεδόν εν σώματι προς τον θάνατο.

Το πρωί της 24ης Μαρτίου 1944 οι κάτοικοι των Ιωαννίνων αναστατώθηκαν απ’ τον εκκωφαντικό θόρυβο ενός υδροπλάνου του γερμανικού στρατού που κατέβηκε στη λίμνη. Οι θορυβημένοι Γιαννιώτες θα καταλάβαιναν την επομένη κιόλας ημέρα πως το υδροπλάνο απλά μετέφερε την εντολή του θανάτου.

Ξημέρωμα Σαββάτου, 25ης Μαρτίου 1944. Στις 3 η ώρα το πρωί οι έξι εβραϊκές συνοικίες των Ιωαννίνων (Κάστρου, Λειβαδιώτη, Τσουκαλά, Σιαράβα, Μικρή και Μεγάλη Ρούγα), αποκλείστηκαν από τις δυνάμεις της ομάδας καταδρομών της 1^ης μεραρχίας Ορεινών Καταδρομών «Edelweiss», της 621^ης Ομάδας της Μυστικής Στρατονομίας (GFP) της Στρατοχωροφυλακής (Feldgendarmerie), μαζί με διερμηνείς και Έλληνες Χωροφύλακες.

Η μεραρχία «Edelweiss» ήταν μια ομάδα δολοφόνων. Έμπαιναν σε χωριά και τα εξαφάνιζαν από τον χάρτη. Στάλθηκαν στην Κεφαλονιά και σφάγιασαν την ιταλική μεραρχία «Acqui». Προκάλεσαν πλήθος συμφορών, όλες τους γραμμένες με το αίμα αθώων. Η συμμορία αυτή είχε αναλάβει εκείνο το πρωί να ξεκληρίσει και τους Εβραίους των Ιωαννίνων. Στις 5 η ώρα, οι Γερμανοί ξύπνησαν και ενημέρωσαν τον πρόεδρο της εβραϊκής κοινότητας ότι όλοι οι Εβραίοι μέσα σε τρεις ώρες, με το σύνολο των μελών των οικογενειών τους, έπρεπε να παρουσιαστούν σε δύο προκαθορισμένα σημεία συγκέντρωσης. Οι Εβραίοι που ζούσαν έξω από τα τείχη του Κάστρου θα συγκεντρωνόταν στην πλατεία Μαβίλη, στο «Μώλο», ενώ αυτοί που διέμεναν μέσα στο Κάστρο θα συγκεντρωνόταν στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο. Οι αποσκευές που θα μπορούσαν να κουβαλάνε ορίστηκαν στις 50 οκάδες ανά οικογένεια.

Εκείνο το πρωί, η ελληνική αστυνομία και η κρατική αστυνομική ασφάλεια έλαβαν την διαταγή να πυροβολούν όποιον Εβραίο θα έβλεπαν στην πόλη μετά τις 8 η ώρα, οπότε και έληγε η τρίωρη διορία. Η ίδια απόφαση γνωστοποιήθηκε και στα μέλη του Εβραϊκού Συμβουλίου, προκειμένου να διασφαλιστεί η συνολική παρουσία των Εβραίων των Ιωαννίνων στο ραντεβού του θανάτου.

Μέχρι τις 7.45 το πρωί όλοι οι Εβραίοι είχαν εμφανιστεί στα σημεία συνάθροισης που είχαν ορίσει οι Γερμανοί. Παράλληλα ισχυρή δύναμη της γερμανικής αστυνομίας παρακολουθούσε την εκκένωση της εβραϊκής συνοικίας.

Όσοι Γιαννιώτες ξύπνησαν το επόμενο πρωί για να πάνε στην εκκλησία, προκειμένου να γιορτάσουν τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, βρέθηκαν μπροστά σε ένα πρωτόγνωρο θέαμα. Στην πλατεία Μαβίλη είχαν παραταχτεί περισσότερα από 80 οχήματα του γερμανικού στρατού και όλη η εβραϊκή κοινότητα της πόλης. Η επιχείρηση με το κωδικό όνομα «Τελική Λύσις» μόλις ξεκινούσε.

Η φόρτωση των Εβραίων στα φορτηγά έγινε υπό την επίβλεψη της στρατιωτικής αστυνομίας. Στις 10 η ώρα όλα είχαν τελειώσει. Ο Λόχος Προπαγάνδας της 621^ης Ομάδας Στρατονομίας απαθανάτισε την συγκέντρωση και την επιβίβαση στα φορτηγά σε μια σειρά φωτογραφιών που φυλάσσονται σήμερα στα γερμανικά αρχεία και έχουν δημοσιευτεί επανειλημμένα ως μοναδικά ντοκουμέντα του Ολοκαυτώματος.
Το παγωμένο πρωινό του Μάρτη συντρόφεψε τις 1.850 ψυχές, που, αφού πέρασαν μέσα από τους δρόμους της πόλης, σαν για αποχαιρετισμό, πήραν τον δρόμο του ορεινού περάσματος της Κατάρας, κι έφτασαν πρώτα στα Τρίκαλα και μετά στη Λάρισα, όπου παρέμειναν για μια περίπου εβδομάδα. Εκεί αναγκάστηκαν να αφήσουν όλα τα τιμαλφή και τα χρυσαφικά που μετέφεραν στους Γερμανούς φρουρούς, προτού επιβιβαστούν στο τρένο του θανάτου που ερχόταν από το σιδηροδρομικό σταθμό του Ρουφ, από την Αθήνα.

Μετά από δεκαήμερο ταξίδι η αμαξοστοιχία του θανάτου πέρασε την πύλη του Auschwitz - Birkenau στις 11 Απριλίου 1944. Στη ράμπα διαλογής του στρατοπέδου, το ανθρώπινο φορτίο βρέθηκε σε μια κατάσταση σύγχυσης, με κραυγές, ουρλιαχτά και γαβγίσματα σκύλων μεγαλύτερων κι από ανθρώπους (μαρτυρία Νίνα Αλβέρτου Νεγρίν). Η νεαρή τότε Στέλλα Αβραάμ κατέγραψε στη μνήμη της την αγωνιώδη κραυγή μερικών Θεσσαλονικιών, εκτοπισμένων από ήδη ένα χρόνο, που φώναζαν με αγωνία στους νεοαφιχθέντες συμπατριώτες τους «Μην παίρνετε μαζί τα παιδιά σας! Αφήστε τους γέρους!». Σύντομα όλοι θα αντιλαμβάνονταν το νόημα αυτών των λέξεων... Ήταν η πρώτη γεύση της κόλασης. Μετά από ένα χρόνο, τον Ιούλιο του 1945, μόλις 116 Γιαννιώτες βρισκόταν ακόμα στη ζωή και επέστρεψαν στα Γιάννινα.

Πίσω στα Γιάννινα, οι Γερμανοί και οι συνεργάτες τους άνοιγαν τα εβραίικα μαγαζιά και σπίτια και έκλεβαν ό,τι πολύτιμο έβρισκαν μέσα. Η περιουσία της εβραϊκής κοινότητας, την οποία υπολόγισε ο μεταπολεμικός πρόεδρος της αποδεκατισμένης κοινότητας, Ιωσήφ Μάτσας, σε 2.000.000 χρυσές λίρες, εξανεμίστηκε. Αποδείχτηκε με την ενέργεια αυτή πως η λεηλασία της εβραϊκής ζωής δεν ήταν αρκετή για τους «υπερανθρώπους» του Χίτλερ.

Από το βουνό κατέβαινε ψυχρός ο αέρας. Χιόνιζε.